Język Polski
English
Lokalizacja rodowej siedziby Zamoyskich na Skokówce w świetle planów i map z 2 poł. XVIII i pocz. XIX w.
Ewa Prusicka-Kołcon
Abstrakt
Dyskusja na temat lokalizacji najstarszej siedziby Zamoyskich – dworu na Skokówce, w której urodził się późniejszy hetman i kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski – trwa w środowisku naukowym już od prawie trzydziestu lat. Źródła pisane nigdy jednoznacznie nie określiły jej położenia. Po krótkim okresie funkcjonowania szybko popadła w niepamięć na rzecz nowo powstałego miasta Zamościa i nowej rezydencji, zbudowanej w obrębie jego murów. Do lat 80-tych XX w. dwór na Skokówce utożsamiany był z kopcem ziemnym o nazwie Zamczysko, położonym w dzielnicy Zamościa o tej samej nazwie. Badania archeologiczne przeprowadzone na stanowisku w latach 1982-86 pod kierunkiem Ireny Kutyłowskiej z Katedry Archeologii UMCS w Lublinie wykluczyły Zamczysko jako pozostałość najstarszego dworu Zamoyskich i wykazały, że istniała w tym miejscu, znana z przekazów pisanych, willa podmiejska II ordynata - Tomasza Zamoyskiego. Z kolei hipoteza stworzona przez pracowników Politechniki Krakowskiej: Wiktora Zina, Andrzeja Kadłuczkę i Macieja Pawlickiego o lokalizacji najstarszej siedziby Zamoyskich w miejscu obecnej rezydencji (pałacu), zbudowanej w obrębie miasta Zamościa, nie posiada wystarczających argumentów. Głoszony przez badaczy pogląd o kontynuacji zabudowy, tj. rozbudowy średniowiecznego dworu murowanego w typie wieżowym w nowoczesny renesansowy pałac, nie ma uzasadnienia choćby z tego względu, że najstarsze źródła dotyczące Zamościa wyraźnie podkreślają istnienie dwóch, położonych od siebie w pewnej odległości obiektów: starego dworu na Skokówce usytuowanego na wyspie i nowego pałacu położonego na stałym, sąsiednim lądzie, włączonego w granice miasta Zamościa. Bardzo ważnym argumentem przemawiającym na niekorzyść hipotezy jest brak wzmianki na temat dworu na Skokówce w lustracji ziemi chełmskiej województwa ruskiego z 1564-1565 r. Gdyby na Skokówce stała wówczas okazała siedziba lub przynajmniej zrujnowany, murowany obiekt, wspomniano by o tym niewątpliwie, bowiem w dokumencie tym wymienione zostały wszystkie ważniejsze obiekty obronne, a przede wszystkim wszystkie tego typu dwory murowane. Jeszcze jedna hipoteza, mówiąca o lokalizacji dworu Zamoyskich w pobliskiej wsi Żdanów, która od 1517 r. należała do Zamoyskich, została negatywnie zweryfikowana badaniami archeologicznymi. Hipoteza powstała w związku z zapisem źródłowym mówiącym o tym, że przed 1458 r. od swojego brata Jakuba ówczesny właściciel Skokówki – Niemierza ze Skokowic wziął w zastaw tzw. Ostrowie, a wiadomo, że dwór na Skokówce nie leżał na stałym lądzie. Nie jest znana dokładna lokalizacja Ostrowia. W czasie badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 1992-94 przez autorkę niniejszego artykułu w Żdanowie na terenie browaru Ordynacji Zamoyskiej, zbudowanego w latach 1775-1791, poszukiwano starszej zabudowy. Browar bowiem został wystawiony na lekkim wyniesieniu terenowym wśród podmokłych łąk, niegdyś oblanym wodą rzeki Topornicy, które stworzyły w ten sposób małą wysepkę. Badania archeologiczne ujawniły, poza kamienno-ceglanymi fundamentami browaru i zabytkami pradziejowymi, średniowieczny obiekt, ale małych rozmiarów, najpewniej niewielką drewnianą chatę. Nie zarejestrowano śladów wałów obronnych, ani innych, niż XVIII-wieczne, reliktów murów. Podobne wyniki pozyskano na stanowisku w Żdanowie podczas wznowionych w 2008 r. badań A. Urbańskiego z Muzeum Zamojskiego. Źródłami archiwalnymi, zupełnie dotąd niewykorzystanymi do poznania lokalizacji dworu na Skokówce, są przekazy kartograficzne. O ile te najstarsze, z XVI i XVII w. nie mogą nam nic lub prawie nic na ten temat powiedzieć, młodsze mapy, zwłaszcza z czasów zaboru austriackiego, sporządzone z dużą dokładnością, zawierają niezwykle wartościowe treści. Na tym skupiła się autorka niniejszego artykułu.
Słowa kluczowe:
Skokówka, Jan Zamoyski, siedziba rodowa, wyspa Kępa/Kempa, Wiktor Zin, Andrzej Kadłuczka, Maciej Pawlicki, Irena Kutyłowska, Andrzej Urbański, Topornica, zamostiana, badania archeologiczneSzczegóły
Bibliografia
Statystyki
Autorzy
Zasady cytowania
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.