Facta Simonidis

Spis treści: Zgromadzenie Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa w służbie kulturze narodowej

2023-12-31

Table of Contents: Zgromadzenie Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa w służbie kulturze narodowej

2023-12-31

Edukacja i ochrona młodzieży w świetle doktryny zmartwychwstańców. Model wychowawcy

Małgorzata Wrześniak — 2023-12-31

Artykuł stanowi próbę zarysu wzorca wychowawcy w pedagogice Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa. Z analizy pism, listów i kazań wybitnych założycieli i członków zgromadzenia wynika, iż nauczyciel powinien świadczyć przykładem, być stale obecny w życiu wychowanków, darzyć ich zaufaniem i szacunkiem, unikać surowości i karcenia, jak również nie przymuszać do nauki, lecz motywować. Wzorzec doskonałego nauczyciela wychowawcy jawi się nie tylko jak uniwersalny, lecz także ponadczasowy: może być wykorzystany w instytucjach edukacyjnych niezależnie od ich usytuowania geograficznego, przynależności kulturowej i wyznaniowej oraz czasów, gdyż nie straci na aktualności. Poznanie go pozwala też zrozumieć stanowisko kategorycznego sprzeciwu, jaki zgromadzenie zajęło wobec nadużyć seksualnych wobec nieletnich.

Archiwum w Domu Generalnym Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa w Rzymie

Artur Hamryszczak — 2023-12-31

Archiwum w Domu Generalnym Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa w Rzymie jest centralnym archiwum historycznym zgromadzenia. Za jego twórcę należy uznać Bogdana Jańskiego, który w 1840 roku polecił zgromadzić w Rzymie całą swoją spuściznę. Od 1886 roku dokumentacja mieści się w domu generalnym zmartwychwstańców przy via San Sebastanello 11. Pierwsze prace porządkujące archiwalia podjął ks. Paweł Smolikowski, na przełomie XIX i XX wieku. Na aktualny stan archiwum największy wpływ miał ks. John Iwicki, który zinwentaryzował prawie 70 000 jednostek aktowych, dzieląc zasób na 11 kategorii. W latach 2017-2023 ks. Paweł Szymanowski, archiwista zgromadzenia, doprowadził do podpisania z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych umowy, na mocy której zdigitalizowano i poddano konserwacji listy Adama Mickiewicza i Cypriana Kamila Norwida. Dodatkowo został wdrożony w archiwum Zintegrowany System Informacji Archiwalnej (ZoSIA), dzięki czemu sukcesywnie są umieszczane opisy inwentarzowe archiwaliów i ich skany. Archiwum rzymskie zmartwychwstańców nie ma statutu, jednak od 30 października 1996 roku działa na podstawie regulaminu zatwierdzonego przez o. Sutherlanda MacDonalda CR, generała zgromadzenia. Archiwum posiada zasób liczący ponad 80 000 jednostek. Gromadzi spuściznę dokumentacyjną wytworzoną przez centralne instytucje zgromadzenia, domy zmartwychwstańców oraz spuścizny duchownych. Archiwum zmartwychwstańców zawiera bardzo cenny zasób dokumentacyjny, który poprzez swoją wielkość i wartość informacyjną powoduje, że należy instytucję tę uznać za jedną z najważniejszych poza granicami Polski. Jego znaczenie nie ogranicza się tylko do poznania dziejów polskiego Kościoła na emigracji w XIX i XX wieku, ale również życia wychodźców polskich. Szczególnie cenne są materiały dotyczące działalności Wielkiej Emigracji, życia kulturalnego i politycznego Polaków na emigracji w dobie niewoli narodowej.

Z Wiednia do Mentorelli. Dar cesarzowej Marii Teresy dla sanktuarium Matki Bożej

Barbara Jamska — 2023-12-31

Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej na Mentorelli (region Lacjum, około 50 km na wschód od Rzymu), jedno z najstarszych we Włoszech i na świecie, zostało zbudowane w miejscu nawrócenia św Eustachego. W pierwszym tysiącleciu opiekowali się nim benedyktyni, którzy spopularyzowali tam kult maryjny i prawdopodobnie w XII wieku umieścili wewnątrz świątyni drewnianą figurę Matki Bożej z młodym Jezusem. Opuszczenie miejsca przez mnichów (przypuszczalnie pod koniec XIV wieku) spowodowało spadek ruchu pielgrzymkowego i znaczne zaniedbanie miejsca, które odzyskało dawną świetność dopiero po 1661 roku, tj. po „odkryciu” Mentorelli przez jezuitę Atanazego Kirchera. Wówczas rozpoczął się nowy etap w historii kościoła: projekt renowacji wspierany przez cesarza Leopolda I Habsburga i książęta niemieckie, a następnie misja jezuicka (prowadzona aż do kasaty zakonu), która podniosła Mentorellę do rangi ważnego sanktuarium maryjnego w Europie. Sanktuarium mogło też liczyć na wsparcie rodziny Habsburgów w XVIII wieku – znana z nabożeństwa do Matki Bożej cesarzowa Maria Teresa ofiarowała cenną szatę dla figury Madonny z Mentorelli. Gdy kościół i klasztor przejęli ojcowie zmartwychwstańcy, podczas renowacji budynków i rearanżacji wnętrza świątyni z figury zdjęto szaty, a z podarowanej przez cesarzową tkaniny uszyto ornat (lub ornaty). W 2023 roku przeprowadzono inwentaryzację wyposażenia kościoła i klasztoru na Mentorelli. Wśród zachowanych szat liturgicznych udało się wybrać ornat skomponowany z sukienek fundacji cesarzowej Marii Teresy i potwierdzić jego pochodzenie po porównaniu haftowanej tkaniny z grafiką przedstawiającą Matkę Boską z Mentorelli w sukienkach, wykonaną przez Giuseppe Mochettiego „dal vero” w pierwszej połowie XIX wieku. Chociaż nie można ustalić, czy cesarzowa Maria Teresa sama wykonała haft (sama zaprojektowała, wyhaftowała i ozdobiła aplikacjami wiele paramentów liturgicznych, które ufundowała), artefakt ma wielką wartość artystyczną i historyczną, świadcząc o silnych związkach sanktuarium z monarchią Habsburgów.

Jak duchowość zmartwychstańców przekształcała środowisko kulturowe. Modlitwa Pańska o. Piotra Semenenki i Feliksa hr. Sobańskiego

Piotr Jamski — 2023-12-31

Tekst jest próbą ukazania wpływu duchowości i idei głoszonych przez księży zmartwychwstańców na kulturę i sztukę, w tym na architekturę i środowisko kulturowe ziem polskich w drugiej połowie XIX i początku XX wieku. Dla zgromadzenia szczególnie ważne były postulaty dotyczące potrzeby zmiany funkcjonowania społeczeństwa (w kierunku społeczeństwa obywatelskiego), pracy nad wzrostem znaczenia struktur parafialnych oraz wspólnot działających w obrębie lokalnych społeczności, a także starannego wykształcenia księży i odnowy życia liturgicznego. Zmiana myślenia w kierunku bliskim ideom zmartwychwstańców uwidoczniła się m.in. w tendencji szczególnie widocznej we wznoszeniu tzw. wiejskich katedr, czyli neogotyckich kościołów, które stawały się centrami odradzania się społeczności i podnosiły rangę okolicy poprzez dodanie odpowiedniej przestrzeni dla odnowy splendoru wspólnej liturgii i miejsca dla prac edukacyjnych oraz dzieł miłosierdzia. Przykładem osób, które świadomie podjęły idee zaangażowania świeckich w rozwój religijny Polaków, wzrostu obecności chrześcijańskich zasad w polityce, gospodarce, filantropii, edukacji, nauce i sztuce, a przez to ‒ w dalszej perspektywie ‒ odrodzenia państwowości polskiej, byli Feliks i Emilia Sobańscy, wywodzący się z Obodówki na Ukrainie, od 1865 roku osiadli w Guzowie na Mazowszu. Feliks Sobański szczególnie głęboko przeżywał swą wiarę w kontekście słów Modlitwy Pańskiej, która towarzyszyła mu przez całe życie i którą wprowadzał w czyn m.in. poprzez fundowane przez siebie dzieła miłosierdzia ‒ ochronki, przytułki, szpitale, a także obiekty kultu ‒ wpisujące się w krajobraz architektoniczny ziem polskich. Jego postawa wynikała z osobistych kontaktów z ojcami z zakonu zmartwychwstańców i czerpania z wykładów o. Piotra Semenenki poświęconych modlitwie Ojcze nasz. Poszczególne wezwania Modlitwy Pańskiej pojawiały się na fundowanych przez Sobańskiego obiektach kultu i miłosierdzia m.in.: kaplicy przy pałacu w Guzowie, na kapliczce przy Ochronce w Guzowie, nad wejściem do Sal Zajęć dla Chłopców w Warszawie, na budynku oficyny pałacu Sobańskich w Alejach Ujazdowskich w Warszawie. Stałe posługiwanie się fragmentami Modlitwy Pańskiej w celu oznaczania fundowanych przez siebie budynków było niezwykle świadomą manifestacją pobożności, prostoty i miłosierdzia. Feliks Sobański, umieszczając komunikat w przestrzeni publicznej, zapewne zakładał, że będzie on mógł być dekodowany przez wielu odbiorców, niemniej trudno wskazać konkretnych adresatów. Trwała (przynajmniej w założeniach) inskrypcja na budowli jest, a właściwie staje się, trwałym elementem przestrzeni, której powierzono zadanie przeniesienia wartości zawartych w inskrypcji i oddziaływania nimi na innych. Użycie fragmentów Modlitwy Pańskiej, tekstu podstawowego dla chrześcijaństwa i znanego (w czasie nadawania komunikatu) powszechnie, jest ciekawym użyciem pars pro toto, kiedy to „część” pobudza myślenie o „całości” oraz swoistym, wynikającym ze świadomego wcielenia postawy chrześcijanina według nauk ojców zmartwychwstańców, publicznym wyznaniem wiary Sobańskiego. Wydaje się, że koncept opatrywania budowli wezwaniami z Modlitwy Pańskiej, zastosowany przez Feliksa i Emilię Sobańskich, nie ma odpowiednika na ziemiach polskich, jak również nie udało się dotychczas wskazać podobnych semantycznie realizacji europejskich.

Jak kochać Polskę w „świecie nieładu”? Pedagogika narodowa zmartwychwstańców oraz ich kręgu

Grzegorz Kucharczyk — 2023-12-31

W artykule przedstawiono zarys analizy zasad pedagogiki narodowej formułowanych przez członków Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa oraz krąg osób do niego zbliżonych (bracia zewnętrzni). Pedagogika ta opierała się na przeświadczeniu, że od chwili rozbiorów ziemie polskie są terenem „walki moralnej i duchowej” (W. Kalinka). Niewola okresu zaborów nie tylko jest zniewoleniem politycznym, lecz także niesie poważne niebezpieczeństwa dla zachowania przez Polaków narodowej tożsamości opartej na chrześcijańskim kodzie kulturowym. Zabory – jak utrzymywali zmartwychwstańcy oraz bracia zewnętrzni – same w sobie były rewolucją, sprzyjały także zaistnieniu sytuacji rewolucyjnej na ziemiach podzielonej Polski, czy to poprzez ułatwioną recepcję „zachodniorewolucyjnych prądów” (H. Kajsiewicz), czy rewolucjonizując polskie społeczeństwo na skutek zniszczenia organicznych więzi społecznych. Jako zasadnicze remedium na taki stan rzeczy zmartwychwstańcy i bracia zewnętrzni wskazywali konieczność zachowania przez Polaków wiary katolickiej i płynącej z niej moralności. Jest to warunek podstawowy dla zachowania przez naród polski perspektyw odrodzenia politycznego. To zaś wymaga również „patriotyzmu przezornego” oraz pielęgnowania „robót organicznych” (J. Koźmian). Jak zaznacza autor artykułu, tak sformułowana pedagogika narodowa wskazująca na życie zgodne z wiarą i moralnością chrześcijańską jako podstawowy warunek odzyskania przez naród polski wolności została podjęta i rozwijana przez nauczanie i programy duszpasterskie bł. kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz św. Jana Pawła II.

Idea rycerstwa w kazaniach i mowach Aleksandra Jełowickiego CR

Mirosław Lenart — 2023-12-31

W tekstach wystąpień publicznych Aleksandra Jełowickiego, zwłaszcza związanych z jego działalnością kaznodziejską, zwraca uwagę częste przywoływanie idei rycerstwa chrześcijańskiego. Rycerzami chrześcijańskimi są w wykładzie zmartwychwstańca walczący na przestrzeni dziejów obrońcy ojczyzny oraz wszyscy biorący udział w narodowych zrywach, których los często zmusił do emigracji. W alegorycznym odniesieniu sama Polska przywoływana jest jako walczący o wartości chrześcijańskie rycerz, wyróżniający się swoją postawą na tle degradujących się społeczeństw Zachodu. Długie trwanie wypracowanego po Soborze Trydenckim wzorca osobowego, określanego jako miles christianus, zostało wpisane tym samym przez Jełowickiego w nurt kształtowania narodowych aspiracji, charakterystycznych dla XIX stulecia. Moralno-religijnym ich wymiarem było identyfikowanie się z wartościami reprezentowanymi przez Kościół katolicki, przy którym trwanie jest zdaniem kaznodziei, gwarantem odzyskania niepodległości. Tym samym idea rycerstwa chrześcijańskiego uzupełniała wizję państwa i narodu mocno powiązanych ze wzorcami biblijnymi, charakteryzującymi zresztą duchowość zgromadzenia. Chodzi tu przede wszystkim o dążenie do osobistego zmartwychwstania w jedności z Jezusem, będącym wzorem także dla cierpiącej ojczyzny. Teksty Jełowieckiego są w końcu przykładem swoistej militaryzacji duchowości i religijności polskiej, czego świadectwa są rozpoznawalne także we współczesnym Kościele katolickim na terenie Polski.

Pomiędzy Mentorellą a Paryżem. Artystyczna wizja krakowskiego kościoła Zmartwychwstańców ojca Leona Zbyszewskiego (1832-1907)

Dagny Nestorow — 2023-12-31

W tekście omówiono architekturę i wyposażenie kościoła Zmartwychwstańców w Krakowie, który został zbudowany w latach 1886-1887 przy krakowskim domu zgromadzenia, ufundowanym w 1885 roku. Była to druga świątynia zmartwychwstańców na ziemiach polskich, po kościele we Lwowie. Fundamentalny wpływ na świątynię miała artystyczna wizja o. Leona Zbyszewskiego (1832-1907) CR. Przy pomocy o. Władysława Orpiszewskiego opracował artystyczną wizję kościoła, w której odwołał się do wzorów antycznych i wczesnośredniowiecznych, a także współczesnej neostylowej świątyni Saint Pierre de Montrouge w Paryżu (1863-1872), wzniesionej według projektu Émile’a Vaudremera. Leon Zbyszewski, współpracujący z krakowskim architektem i budowniczym Wandalinem Beringerem, opracował całościowy artystyczno-ideowy program wyposażenia i dekoracji kościoła, który obejmował zarówno otwartą więźbę dachową, dekorację malarsko-rzeźbiarską, projekt przegrody ołtarzowej, ołtarzy, chóru muzycznego, ambony, a nawet ławek i konfesjonałów. W wyniku syntezy artystycznych doświadczeń o. Zbyszewskiego powstała unikatowa, choć skromna, świątynia, w udany sposób łącząca wzory sztuki antycznej i średniowiecznej, o programie ideowym, który wpisywał się w charyzmat zgromadzenia.

Kościół pw. Zmartwychwstania Pańskiego w Rzymie jako świątynia Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Maria Nitka — 2023-12-31

W artykule omówiono pierwotną ikonografię wystroju kościoła pw. Zmartwychwstania Pańskiego w Rzymie przy via San Sebastianello 11, zrekonstruowaną dzięki materiałom archiwalnym. Wnętrze kościoła Zmartwychwstańców w Rzymie zostało konsekrowane w 5 listopada 1889 roku w czasie zaborów i braku reprezentacji świątyni nacji polskiej w Wiecznym Mieście. Świątynia przed remontem w 1979 roku miała jednorodny wystrój w nurcie historyzującym, który spajała polichromia w typie „polichromii dywanowych” (Tapisseriemalerei), ujmująca najważniejsze semantycznie elementy dekoracji – witraże i obrazy historyczne. Ikonografia w prezbiterium odnosiła się do zmartwychwstania i roli Kościoła w niesieniu tego posłannictwa. Na osi absydy był witraż z wizerunkiem zmartwychwstałego Chrystusa, otaczały go dwa witraże z przedstawieniem Immaculaty oraz św. Józefa, których kulty w Kościele propagował papież Pius IX. W witrażach znajdowały się także herby papieża Leona XIII oraz fundatorów. Elementami ołtarza głównego były: mensa z 1775 roku, pochodząca z dawnego kościoła pw. św. Pawła Pierwszego Pustelnika oo. Paulinów (dawniej polskiej świątyni), nadprzyścienny baldachim, którego fundatorem był ks. Władysław Czartoryski, z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. Na łuku triumfalnym na filarach, ujmującym ołtarz, znajdowały się malowane figury św. Stanisława i św. Sebastiana, a na szczycie łuku tęczowego wizerunek veraicon. Nad stallami zamieszczono obrazy figuralne odnoszące się do przekazywania posłannictwa w Kościele w różnych historycznie momentach: Wniebowstąpienie pędzla Henryka Siemiradzkiego (od południa) oraz Pierwsze śluby Zmartwychwstańców i Aprobata Zgromadzenia przez Piusa IX Józefa Unierzyskiego, oprawniony w drewnianą ramę z herbami papieży Grzegorza XVI i Piusa IX. Ponad nim, w strefie okien, znajdował się herb Królestwa Polskiego, w kolejnych przęsłach nawy herby: kardynała Mieczysława Ledóchowskiego oraz Litewskiej Pogoni. Po przeciwnej stronie nawy były dwa obrazy figuralne pędzla Franciszka Krudowskiego, ukazujące spotkania ze zmartwychwstałym Chrystusem na ziemi: Niewierny Tomasz i Noli me tangere. Na południowej ścianie prezbiterium i nawy przedstawiono zatem obecność zmartwychwstałego Chrystus na ziemi, na ścianie północnej zaś wskazywano na Kościół polski, począwszy od powołania zmartwychwstańców, po symbole państwa i prymasa interrexa. Symbolika łączności Kościoła powszechnego i polskiego została rozwinięta na ścianie chóru, podzielonej emporą organową na dwie kondygnacje, w których umieszczono witraże, w dolnej były to postaci trzech archaniołów oraz Najświętsza Maria Panna w scenie zwiastowania, w górnej święci Kazimierz i Jozafat, wszystkim witrażom towarzyszą herby, państwa polskiego bądź fundatorów. Kościół pw. Zmartwychwstania Pańskiego łączył zatem ikonografię kultu zmartwychwstania Chrystusa z reprezentacją narodową, której wyrazem byli zarówno ukazani święci, jak i bogaty program heraldyczny. Ukierunkowanie na kult Chrystusa i świętych kościoła polskiego ma odniesienie do pierwszej świątyni nacji polskiej pw. św. Stanisława, której głównym patronem był Najświętszy Zbawiciel, do wezwania tej świątyni odnosił się też wizerunek św. Stanisława. Obecność św. Jozafata nawiązuje z kolei do tradycji unickiego hospicjum śś. Sergiusza i Bachusa, reprezentacji nacji ruskiej. Ikonografia z wizerunkami św. Kazimierza, św. Jozafata, herbów Orła i Pogoni wskazywała, iż była to świątynia I Rzeczypospolitej, pogrzebanego państwa, które reprezentowali w Rzymie zmartwychwstańcy, nieformalni ambasadorowie polscy przy Stolicy Apostolskiej, strzegący i rozszerzający też ryt unicki. Obecni w ikonografii świątyni święci oraz podkreślenie związku Kościoła polskiego i powszechnego miało także swe odzwierciedlenie w apostolskiej misji zmartwychwstańców. Łączność Kościoła i państwa – ołtarza i tronu – w programie ikonograficznym tej świątyni wskazywała dobitnie, że nie będzie wskrzeszenia ojczyzny bez Kościoła, co znajdowało także potwierdzenie w programie polityczno-społecznym zgromadzenia zmartwychwstańców.

Ocena stanu zachowania zbioru wybranych zabytków na podłożu papierowym w Archiwum Księży Zmartwychwstańców w Rzymie

Maria Serafinowicz — 2023-12-31

W artykule omówiono zmiany w stanie zachowania wybranego zbioru materiałów rękopiśmiennych wchodzących w skład Archiwum Księży Zmartwychwstańców w Rzymie. Pokazano zniszczenia wywołane na skutek procesów starzeniowych papieru, wilgoci, owadów i grzybów pleśniowych. Zwrócono też uwagę na inne czynniki związane z użytkowaniem dokumentów w okresie ich powstania: niekorzystnych zdarzeń losowych i przechowywania w niewłaściwych warunkach. Ręczny zapis przekazu treściowego na podłożu papierowym stanowi dla historyków i badaczy przeszłości niewyczerpalne źródło informacji, podjęto więc działania, których celem była próba zdiagnozowania negatywnych zmian w stanie zachowania i wyeliminowania widocznych zagrożeń oraz wytypowanie tych elementów zasobu, które wymagają profesjonalnych prac konserwatorskich.