Studia Żydowskie. Almanach

Strony tytułowe

2024-12-31

Spis treści

2024-12-31

Diaspora żydowska w Bośni i Hercegowinie. Zarys historyczno-kulturowy

Anetta Buras-Marciniak — 2024-12-31

Słowo ‘Sefard’ wywodzi się z języka hebrajskiego i odnosi się do Hiszpanii. Nazwa ‘sefardyjczycy’ oznacza żydowskich emigrantów, którzy osiedlili się na Półwyspie Iberyjskim po zburzeniu Drugiej Świątyni Jerozolimskiej. Żydzi sefardyjscy żyli tam do momentu ogłoszenia edyktów królewskich w 1492 roku, które nakazywały im opuścić Hiszpanię lub poddać się konwersji. W wyniku tego wydarzenia Hiszpania straciła, ale inni zyskali. Sefardyjczycy stopniowo docierali do Bośni i Hercegowiny, zatrzymując się głównie w miastach. Pierwsi Żydzi sefardyjscy pojawili się w Sarajewie około 1566 roku. Natomiast Żydzi aszkenazyjscy osiedlali się na terenie Bośni od 1878 roku, przybywając z różnych obszarów monarchii austro-węgierskiej. Celem artykułu jest przedstawienie zarysu historyczno-kulturowego społeczności żydowskiej w Bośni i Hercegowinie od ich przybycia do czasów współczesnych. Ze względu na obszerność i złożoność tematyczną artykułu należy go traktować jako inspirację do dalszych badań nad tym tematem.

Siedem karaimskich heqqeszim dotyczących interpretacji Tory według Sefer Massa u-Meriwa Abrahama Firkowicza

Veronika Klimova — 2024-12-31

Abraham Firkowicz należał do znaczących postaci wśrod karaimow w XIX wieku. Dążył przede wszystkim do ustanowienia odrębności karaimskiej i zapewnienia prawnej separacji od talmudycznych Żydow w Imperium Rosyjskim. Poprzez swoją pracę, Sefer Massa u-Meriwa, udowadniał prawdziwość tradycyjnego judaizmu karaimskiego i przedstawił hermeneutyczne techniki interpretacji Pisma Świętego. Zrozumienie, w jaki sposob karaimi interpretowali wersety biblijne, rzuca światło na pochodzenie ich zwyczajow. Uczeni wprowadzili siedem heqqeszim, czyli analogii, w celu interpretacji świąt, określenia nowiu księżyca, ustanowienia praw czystości, dziedziczenia i małżeństwa. Nie ma bezpośredniej zależności od tekstow, ale heqqeszim są szczegolnie pomocne w interpretacji praw kazirodztwa. Uczeni karaimscy rygorystycznie przestrzegali stopnia pokrewieństwa między partnerami, wykazując, że małżeństwo było zabronione nie tylko między osobami określonymi w Torze, dopuszczając jednocześnie analogie (na przykład zakaz małżeństwa rodzeństwa z inną parą rodzeństwa).

Razem przez wieki w jednym mieście. Wybrane zagadnienia z dziejów społeczności żydowskiej w Tarnowie

Anna Pachowicz — 2024-12-31

Dzieje społeczności żydowskiej w Tarnowie sięgają XV wieku. Odtąd do XX wieku Polacy i Żydzi w tym galicyjskim mieście żyli obok siebie, pracowali, obchodzili swoje święta, spędzali czas. Celem artykułu jest przede wszystkim ukazanie obrazu społeczności żydowskiej, która na przestrzeni dziejow wpisywała się w historię Tarnowa, a także relacji polsko-żydowskich w tym mieście. Relacje te przez ponad sześć wiekow układały się na ogół poprawnie, mimo że bywały okresy trudne, np. kiedy właściciel Tarnowa, jako miasta prywatnego do 1772 roku, decydował o prawach społeczności żydowskiej i miał prawo zabronić osiedlania się oraz przyjmowania Żydów w mieście czy też wydać zakaz handlu. W artykule wskazano postaci kilku wybitnych Żydów, dla których Tarnów był albo miastem rodzinnym albo miejscem pracy. Przedstawiane rozważania zakończono odniesieniem do najtragiczniejszego momentu w dziejach tarnowskiej społeczności żydowskiej, czyli okresu II wojny światowej, czasu zagłady tysięcy mieszkańcow, dla których to miasto było ich miejscem na ziemi. We współczesnym krajobrazie Tarnowa o obecności jego żydowskich mieszkańców przypominają m.in. cmentarz żydowski, bima, łaźnia czy też mezuzy w futrynach drzwi.

Osiągnięcia edukacyjne uczniów z Polski i Izraela w świetle wyników badań PISA (studium porównawcze)

Bernard Panasiuk — 2024-12-31

W artykule skoncentrowano się na ocenie różnic w wynikach uczniów z Polski i Izraela na podstawie międzynarodowych badań PISA z lat 2000–2022, ze szczególnym uwzględnieniem edycji z 2022 roku. Opisano struktury systemów edukacyjnych obu krajów, nakłady na edukację oraz wynagrodzenia dla nauczycieli, wskazując na różnice występujące między oboma państwami. Analiza dowodzi, że polscy uczniowie generalnie osiągają lepsze wyniki w matematyce i naukach przyrodniczych niż ich izraelscy rówieśnicy, podczas gdy w zakresie rozumienia tekstu czytanego Izrael wykazuje wyższy odsetek uczniów osiągających najwyższe wyniki. W artykule uwzględniono także różnice w odsetku uczniów uzyskujących wyniki poniżej poziomu 2, dowodząc, że w Polsce ten odsetek jest niższy, co może świadczyć o większej efektywności polskiego systemu edukacyjnego w ograniczaniu liczby uczniów z niskimi wynikami. Wyniki badań wskazują na konieczność dalszej analizy długoterminowych trendów edukacyjnych oraz zmian organizacyjno-programowych w obu krajach, które mogą mieć wpływ na wyniki przyszłych badań PISA.

Żydzi w Żelechowie. Historia i dziedzictwo

Magdalena Parzyszek — 2024-12-31

Artykuł ma na celu ukazanie miasta Żelechowa, jego początków, historii, a także Żydów w nim zamieszkujących. Przybyli oni do miasta końcem XVI wieku lub na początku XVII wieku i zamieszkiwali do 1942 roku. Pierwszym właścicielem, który pozwolił na osiedlanie się Żydów w mieście, był Stanisław Mateusz Rzewuski. Ci dość szybko zorganizowali gminę wyznaniową — kahał, wybudowali synagogę, a pieczę nad nią pełnił m.in. Lewi Izaak z Berdyczowa, który dał początek chasydyzmowi w Żelechowie. Mieli także własna szkołę żydowską — chedar. W październiku 1940 roku powstało w Żelechowie getto, które zlikwidowano w 1942 roku. Pod koniec 1942 roku przywieziono do Żelechowa wysiedlonych z Zamojszczyzny.

Muzea żydowskie jako muzea migracji. Studia przypadków z Danii i Norwegii

Michalina Petelska — 2024-12-31

W niniejszym artykule dowodzę, że muzea żydowskie mogą być odczytywane jako muzea migracji. Danish Jewish Museum w Kopenhadze ukazuje historię 400 lat imigracji Żydów do Danii oraz proces integracji z duńskim społeczeństwem przedstawicieli różnych fal imigracji żydowskiej. Jewish Museum Trondheim ukazuje imigrancką historię jednej wspólnoty, której przodkowie-założyciele wywodzą się z jednego zwartego terytorium na granicy dzisiejszej Polski i Litwy. W aktywności obu tych muzeów bardzo ważny jest szerszy kontekst dzisiejszej sytuacji społecznej Skandynawii, która jest celem podróży nowych migrantów, uchodźców i azylantów. Muzea te ukazują dobre doświadczenia (udanej integracji) i trudne doświadczenia (niechęć wobec „obcych”, „innych” prowadząca do ludobójstwa). Rozważania dotyczące wybranych muzeów skandynawskich zaprezentowano w powiązaniu z działalnością muzeów migracji.

Powojenne mapy i plany krakowskiego getta

Stanisław Szombara — 2024-12-31

Artykuł poświęcony jest krytycznej analizie map getta krakowskiego powstałych po II wojnie światowej w latach 1946–2023. Dostępne mapy są bardzo zróżnicowane pod względem jakości, gdyż mapa zawierająca błędy może znacząco wpłynąć na wyobrażenie przestrzeni getta podczas badań i odtwarzania historii związanych z miejscami zamieszkania, pracy, ukrywania się i śmierci Żydów podczas okupacji. Dostępne mapy poddano analizie pod kątem kartograficznym i historycznym. W efekcie usystematyzowano wiedzę o dostępnych w literaturze mapach getta. W artykule, po wprowadzeniu, przedstawiono pokrótce historię krakowskiego getta, a następnie zaprezentowano analizę ilościową i jakościową 35 map. Opisano m.in. pojawiające się na mapach: ulice (nazwy i układ), budynki i inne obiekty (bramy, linie tramwajowe, granice).

Żydowski Klub Sportowy „Makkabi” Biała Podlaska

Ernest Szum — 2024-12-31

W artykule zaprezentowano dzieje Żydowskiego Klubu Sportowego „Makkabi” Biała Podlaska. Dotychczas były one w polskich źródłach nieopisane. Funkcjonowanie bialskiego ŻKS „Makkabi” zostało w niniejszym tekście przedstawione na tle całości kultury fizycznej polskich Żydów. Zasadniczo zakres chronologiczny artykułu stanowi okres od odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku do jej ponownej utraty wskutek II wojny światowej, chociaż uwzględnia również kilka lat poprzedzających odrodzenie Rzeczypospolitej. W tekście zarysowano również genezę idei i praktyki w sferze kultury fizycznej diaspory żydowskiej na ziemiach polskich oraz szkicowo przedstawiono proces jej kształtowania się w czasach wcześniejszych. W opracowaniu zaprezentowano żydowski sport jako niematerialny element kultury tej grupy etnicznej, służący również wzmacnianiu tożsamości i pozycji społeczności żydowskiej w II Rzeczypospolitej. Kulturę fizyczną polskich Żydów przedstawiono na tle ogólnej charakterystyki życia tej społeczności w Polsce omawianego okresu.