Działacze Zjednoczenia Polskich Uchodźców w RFN w materiałach organów bezpieczeństwa  PRL w latach 1945–1985 – uzupełnienie

Łukasz Wolak

doi:10.56583/pig.2475

Published : 2023-12-29 — Updated on 2024-04-09

Versions

2024-04-09 (2)
2023-12-29 (1)

No. 4 (2023)

Activities of the Association of Polish Refugees in West Germany in the materials of the security organs of the PRL in the years 1945-1985 - supplement

Łukasz Wolak

DOI: https://doi.org/10.56583/pig.2475

Abstract

The aim of this article is an attempt to present the characteristics of the activities of the activists of the Union of Polish Refugees in Germany from the perspective of the materials collected by the civil and military security organs of the Polish People’s Republic. The Union of Polish Refugees was in the orbit of interest not only of civilian structures subordinate to the Ministry of Internal Affairs, but also of military structures subordinate to the Ministry of National Defence. The beginning of this interest should be considered to be, with some exceptions, the intelligence activity of the National Party on the territory of the Federal Republic of Germany, more widely known as the so-called ‘’Berg affair’’. The presented article also points to different groups of refugees who were worked on by the security organs of the People’s Republic of Poland. The first of these consisted of members involved in the post-war activities of the Polish Armed Forces and intelligence expositories of the National Party. The second – activists involved in cooperation with intelligence institutions in West Germany and organisations financed by the Americans, the British and the Germans. The third – reunification activists who joined the organisation after successive waves of escapes from the People’s Republic of Poland. In this group, quite different from the first two, the interest of the security organs was due to the contacts they entered into in the refugee camps with representatives of intelligence institutions. Although this division appears somewhat fluid and uneven, it reflects the main directions of interest of intelligence and counterintelligence. The examples presented in the article of the interest of PRL military institutions in ZPU activists show not only the scale with which the military organs were interested in that milieu, but the very fact that they were also intensively looking for ways to establish operational contacts with various Polish milieus in the territory of Germany. In the orbit of interest of the services was, of course, Radio Free Europe in Munich. This text points to parallel operational activities targeting ‘’Munich radio’’ by units subordinate to the Ministry of Defence. Finally, the links with intelligence institutions of this community in West Germany are hinted at, indicating the scale of the conspiratorial activities of Polish refugees. For a long time, ZPU activists were at the centre of political events between the two warring blocs, often succumbing to their influence and inspiration. Finally, the slow collapse and generational replacement had a direct impact on the decline of interest in the activists on the part of the civil and military intelligence institutions of the PRL. In the same period of time, interest in Polish refugees living in refugee camps was pursued almost in parallel – at a constant level.

Keywords:

Union of Polish Refugees, Federal Republic of Germany, Polish People’s Republic, intelligence, counterintelligence, special services

Details

References

Statistics

Authors

Download files

PDF (Język Polski)

Citation rules

Wolak, Ł. (2024). Activities of the Association of Polish Refugees in West Germany in the materials of the security organs of the PRL in the years 1945-1985 - supplement. Polonia Inter Gentes, (4), 15–140. https://doi.org/10.56583/pig.2475 (Original work published December 29, 2023)

Altmetric indicators

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.

References

ARCHIWALIA

Archiwum Akt Nowych:

/2893/0/-/44

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej:

/47

BU 00231/314

BU 00231/294

BU 003175/236

BU 070/198

BU 0151/2085

BU 0185/213

BU 0236/51

BU 0236/52

BU 0236/83

BU 0664/167

BU 01069/515

BU 02559/1

BU 02559/3

BU 02559/25

BU 01062/39

BU 01136/34

BU 01136/460

BU 01168/206

BU 01168/221

BU 01168/376

BU 01168/103

BU 01172/23

BU 01178/734

BU 01220/143

BU 01227/15

BU 01227/490

BU 01252/107

BU 01285/727

BU 01299/74

BU 01299/96

BU 01304/488

BU 01304/1038

BU 01355/178

BU 01355/216

BU 01419/23

BU 01419/103

BU 01739/240

BU 01963/5

BU 02011/17

BU 02559/1

BU 1061/39

BU 1572/2390

BU 1584/205

BU 2386/710

BU 2386/712

BU 2386/713

BU 2386/714

BU 2386/718

BU 2386/720

BU 2386/721

BU 2602/8771

BU 2602/10184

Gd 003/67

Ka 083/133

Kr 08/081

Wr 024/8477

Studium Polski Podziemnej:

KW1

PRASA

,,Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza“ 1970.

ŹRÓDŁA DRUKOWANE

Polska emigracja polityczna. Informator, Informator MSW, (reprint), wstęp S. Cenckiewicz, Warszawa 2004.

OPRACOWANIA

Absolwenci Wydziału Weterynaryjnego Wyższej Szkoły Rolniczej we Wrocławiu. Rocznik studiów 1952–1958. Złota księga roku. 50-lecie ukończenia studiów i otrzymania dyplomów (1958–2008), red. R. Bochdalek, Wrocław 2012, http://docplayer.pl/4344763-Absolwenci-wydzialu-weterynaryjnego-wyzszej-szkoly-rolniczej-we--wroclawiu-rocznik-studiow-1952-1958-zlota-ksiega-roku.html (dostęp: 19.11.2016 r.).

Aparat bezpieczeństwa wobec emigracji politycznej i Polonii, red. R. Terlecki, Warszawa 2005.

Bagieński Witold, Analiza sprawy ppłk. Michała Goleniewskiego, uciekiniera z wywiadu PRL [w:] Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku, t. 3, red. W. Skóra, P. Skubisz, Szczecin 2016, s. 551–592.

Bagieński Witold, Dwa słowniki wywiadu wojskowego PRL z 1970 i 1978 r. [w:] Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku, red. W. Skóra, P. Skubisz, Szczecin 2012 r., 697–736.

Bagieński Witold, Wydział XI Departamentu I MSW i kierunki działania wywiadu w walce z opozycją w latach osiemdziesiątych [w:] W. Bagieński, S. Cenckiewicz, P. Woyciechowski, Konfidenci, Warszawa 2015, s. 505–647.

Bagieński Witold, Wywiad cywilny Polski Ludowej w latach 1945–1961, t. 1–2, Warszawa 2017.

Bingen Dieter, Polityka Republiki Bońskiej wobec Polski, Kraków 1997.

Bortlik-Dźwierzyńska Bortlik, Niedurny Marcin, Uciekinierzy z PRL, Katowice – Warszawa 2009.

Brycht Andrzej, Raport z Monachium, Warszawa 1968.

Budzyń Bolesław, Z dziejów polskiej Wyższej Szkoły Technicznej w Eisslingen/Niemcy 1945–1949, Nowy Jork – Kraków 1990.

Bułhak Władysław, Pion „N” wywiadu cywilnego PRL. Ewolucja struktur, uwarunkowania organizacyjno-prawne i przykłady operacji tzw. wywiadu nielegalnego w strukturach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych [w:] Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku, t. I, red. W. Skóra, P. Skubisz, Szczecin 2012, s. 607–682.

Bułhak Władysław, Pleskot Patryk, Szpiedzy PRL-u, Kraków 2014.

Bułhak Władysław, Wywiad PRL a Watykan 1962–1978, Warszawa 2019.

Cenckiewicz Sławomir, Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943–1991, Warszawa 2009.

Cenckiewicz Sławomir, Działalność Społecznego Komitetu Pomocy Obywatelom Polskim w Niemczech w latach 1945–1950, [w:] Z dziejów Polski i emigracji (1939–1989), księga dedykowana byłemu Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej Ryszardowi Kaczorowskiemu, red. M. Szczerbiński, T. Wolszy, Gorzów Wielkopolski 2003.

Cenckiewicz Sławomir, Tadeusz Katelbach. Biografia polityczna (1997–1977), Warszawa 2005.

Dyczewski Leon, Polacy w Bawarii, Lublin 1993.

Friszke Andrzej, Życie polityczne emigracji, Warszawa 1999.

Duszpasterstwo polskojęzyczne w Niemczech 1945–2005, red. S, Bober, S. Budyń, Lublin – Hannover 2006.

Gawlikowski Lechosław, Pracownicy Radia Wolna Europa. Biografie zwykłe i niezwykłe, Warszawa 2015.

Giese Arno, Polskie orły nad Renem, Warszawa 2013.

Gondek Leszek, Polskie Misje Wojskowe 1945–1949. Polityczno-prawne, ekonomiczne i wojskowe problemy likwidacji skutków wojny na obszarze okupowanych Niemiec, Warszawa 1981.

Górnicki Wiesław, Raport z Hamburga, Warszawa 1971.

Habielski Rafał, Życie społeczne i kulturalne emigracji, Warszawa 1999.

Hładkiewicz Wiesław, Emigracyjne dylematy. Działalność Zjednoczenia Polskich Uchodźców w Niemczech [w:] W kręgu idei, polityki i wojska. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Farysiowi w siedemdziesiątą rocznice urodzin, red. T. Sikorski, H. Walczak, A. Wątor, Szczecin 2009.

Hładkiewicz Wiesław, Meandry polityki Życie polityczne emigracji polskiej w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec 1945–1949. Liderzy – organizacje – poglądy, Zielona Góra 2011.

Instrukcje i przepisy wywiadu cywilnego PRL z lat 1953–1990, red. W. Bagieński, Warszawa 2020.

Kardela Piotr, Powstanie i działalność Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w USA w świetle materiałów wywiadu cywilnego Polski Ludowej, „Echa Przeszłości” 2015, t. 15, s. 146–169.

Kardela Piotr, Stanisław Gierat 1903–1977. Działalność społeczno-polityczna, Szczecin 2000.

Kardela Piotr, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów w Stanach Zjednoczonych w latach 1953–1990, Olsztyn – Białystok 2015.

Kilarski Roman, Organizacja wywiadowcza Reinharda Gehlena, Warszawa 1978.

Kucharski Wojciech, Związek Polaków Zgoda w Republice Federalnej Niemiec, Lublin 1976.

Kupczak Janusz, Związek Polaków „Zgoda” w Republice Federalnej Niemiec (1950–1975), Wrocław 1983.

Klimaszewski Zbigniew T., Emigracja Polska w Niemczech, Białystok 2007.

Kondracki Tadeusz, Polskie organizacje kombatanckie w Wielkiej Brytanii w latach 1945–1948, Warszawa 2007.

Lembeck Andreas, Wyzwoleni, ale nie wolni. Polskie miasto w okupowanych Niemczech, Warszawa 2006.

Loew Peter, Wir Unsichtbaren. Geschichte der Polen in Deutschland, München 2014.

Łuczak Czesław, Polacy w okupowanych Niemczech 1945–1949, Poznań 1993.

Łukasiewicz Sławomir, Federacja jako zagrożenie. Działania wywiadu PRL wobec polskich federalistów na Zachodzie po drugiej wojnie światowej, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2008, nr 1 (12), s. 345–367.

Łukasiewicz Sławomir, Partia w warunkach emigracji. Dylematy Polskiego Ruchu Wolnościowego „Niepodległość i Demokracja” 1945–1994, Lublin – Warszawa 2014.

Machcewicz Paweł, Emigracja w polityce międzynarodowej, Warszawa 1999.

Machcewicz Paweł, „Monachijska menażeria”. Walka z Radiem Wolna Europa 1959–1989, Warszawa 2009.

Machcewicz Paweł, Walka z Radiem Wolna Europa (1950–1975) [w:] Aparat bezpieczeństwa wobec emigracji politycznej i Polonii, Warszawa 2005.

Mirecka-Loryś Maria, Przede wszystkim Polska. Zapiski amerykańskie z lat 1952–2010, Rzeszów 2016.

Nadolny Anastazy, Sto lat polskiego duszpasterstwa w Hamburgu, Hamburg 1992.

Nowak-Jeziorański Jan, Wojna w eterze. Wspomnienia 1948–1956, Kraków 1991.

Pestkowska Maria, Doczekaliśmy niepodległej. Z dziejów powojennej emigracji polskiej, Warszawa 2005.

Peterman Radosław, Rola Wojskowej Służby Wewnętrznej w organach bezpieczeństwa państwa w latach 1957–1990 [w:] „Politycznie obcy”. Żołnierze Wojska Polskiego w zainteresowaniu komunistycznego aparatu represji i propagandy w latach 1944–1956, Szczecin 2016.

Pleskot Patryk, Dyplomata, czyli szpieg? Działalność służb kontrwywiadowczych PRL wobec zachodnich placówek dyplomatycznych w Warszawie (1956–1989), część II: Exempla, Warszawa 2013.

Pleskot Patryk, „Tarcza partii i narodu”. Kontrwywiad Polski Ludowej w latach 1945–1956. Zarys struktur i wybór źródeł, Warszawa 2010.

Polacy w Niemczech. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Mühlheim/Ruhr w dniach 20–22.09.1995 r., red. M. Lis, Opole 1996.

Polska emigracja polityczna 1939–1990. Stan badań, red. S. Łukasiewicz, Warszawa 2016.

Poniatowska Anna, Liman Stefan, Krężałek Iwona, Związek Polaków w Niemczech w latach 1922–1982, Warszawa 1987.

Ruchniewicz Krzysztof, Polskie zabiegi o odszkodowania niemieckie w latach 1944/45–1975, Wrocław 2007.

Ruchniewicz Krzysztof, Stosunek rządu Republiki Federalnej Niemiec wobec emigracji polskiej w Niemczech [w:] Polonia w Niemczech. Historia i współczesność, Warszawa 1995.

Skóra Wojciech, Kpt. Czesław Brunner między II Rzeczpospolitą a PRL. Przyczynek do dylematów oficerów wywiadu polskiego w XX wieku [w:] Wojsko – Polityka – Społeczeństwo. Studia z historii społecznej od antyku do współczesności, red. J. Jędrysiak, D. Koreś, G. Strauchold i K. Widziński, Wrocław 2013.

Skubisz Paweł, Aparat bezpieczeństwa wobec żołnierzy polskich jednostek pomocniczych przy armii amerykańskiej po II wojnie światowej [w:] Polskie Oddziały Wartownicze przy armii amerykańskiej w latach 1944–1989, red. M. Mazanek-Wilczyńska, P. Skubisza, H. Walczak, Szczecin 2011.

Stola Dariusz, Kraj bez wyjścia, Warszawa 2010.

Suchcitz Andrzej, Z historii polskiego wywiadu na emigracji 1945–1958. „Trwać, wytrwać, potrwać” (płk. dypl. Leon Bortnowski) [w:] Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP. Z działalności Oddziału II SG WP, t. 8, red. T. Dubicki, Łomianki 2017, s. 7–48.

Szymanowicz Adam, Na tajnym froncie Polsko-Niemieckim. Polski wywiad w Prusach wschodnich 1918–1939, Gdynia 2013.

Świat wobec „Solidarności” 1980–1989, red. P. Jaworski, Ł. Kamiński, Warszawa 2013.

Tarka Krzysztof, Mackiewicz i inni. Wywiad PRL wobec emigrantów, Warszawa 2007.

Tochman Krzysztof, Rozpracowanie żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie przez komunistyczny aparat represji na wybranych przykładach cichociemnych [w:] „Politycznie obcy”. Żołnierze Wojska Polskiego w zainteresowaniu komunistycznego aparatu represji i propagandy w latach 1944–1956, Szczecin 2016, s. 131–157.

Wolak Łukasz, Działacze Zjednoczenia Polskich Uchodźców w Niemczech w materiałach organów bezpieczeństwa PRL w latach 1945–1970 [w:] Letnia Szkoła Historii Najnowszej 2010. Referaty, red. N. Jarska, T. Kozłowski, t. IV, s. 142–152.

Wolak Łukasz, Kontakty ks. Józefa Styp-Rekowskiego (1902–1969) ps. „RODŁO” z wywiadem PRL w latach 1958–1963. Errata do biografii, „Archiwum Emigracji. Studia – Szkice – Dokumenty” 2018/2019, z. 1–2 (26–27), s. 336–350.

Wolak Łukasz, Leksykon działaczy Zjednoczenia Polskich Uchodźców w Republice Federalnej Niemiec (1951–1993), Wrocław 2018.

Wolak Łukasz, Podpułkownik doktor inżynier Bolesław Zawalicz-Mowiński „Zawalicz”, „Gończ”, „Dyrektor”, „Stef”, „Witold” (1903–1993). Przyczynek do badań biograficznych oficera i działacza społeczno-politycznego [w:] Studia z dziejów Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (1939–1947), red. P. Chmielowiec, K.A. Tochman, Rzeszów – Warszawa 2019, s. 435–476.

Wolak Łukasz, Raport. Archiwalia do dziejów organizacji polskich na emigracji po 1945 r. zgromadzone w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londynie – Zjednoczenie Polskiego Uchodźstwa Wojennego, s. 2–12 [maszynopis artykułu po recenzji złożony do druku w wydawnictwie Instytutu Pamięci Narodowej].

Wolak Łukasz, Siatki szpiegowskie polskich uchodźców z Niemiec Zachodnich w PRL na przykładzie działalności Andrzeja Dalkowskiego, Wincentego Broniwój-Orlińskiego i Władysława Kaweckiego [w:] Szpiedzy, dezerterzy, renegaci. Wykroczenia i przestępstwa żołnierzy i funkcjonariuszy służb mundurowych w latach 1918–1989, red. J. Jędrysiak, K. Widziński, Wrocław – Warszawa 2021, s. 281–316.

Wolak Łukasz, Zjednoczenie Polskich Uchodźców wobec emigracji solidarnościowej w latach 1981–1989 [w:] Świat wobec „Solidarności” 1980–1989, red. P. Jaworski, Ł. Kamiński, Warszawa 2013 r., s. 703–717.

Wspomnienia Pracowników Rozgłośni Radia Wolna Europa, oprac. Alina Grabowska, Warszawa 2002.

Wygnańcze szlaki. Relacje uchodźców i emigrantów z Polski do Niemiec, oprac. Adam Dyrko, Warszawa 2007.

Wróbel Janusz, Na rozdrożu historii. Repatriacja obywateli polskich z Zachodu w latach 1945–1949, Łódź 2009.

Wróbel Janusz, Pierwsze trudne lata działalności. Zjednoczenie Polskich Uchodźców w Republice Federalnej Niemiec w latach 1951–1954 [w:] Zimowa Szkoła Historii Najnowszej 2012. Referaty, red. Ł. Kamiński, G. Wołek, Warszawa 2012, s. 141–153.

Wróbel Janusz, Polonia Chicagowska w dobie „Solidarności” 1980–1989, Łódź 2012.

Wróbel Janusz, Szkolnictwo Polaków w RFN pod egidą Zjednoczenia Polskich Uchodźców w latach 1951–1959, ,,Zeszyty Naukowe PUNO” 2015, nr 3.

TEKSTY POPULARNONAUKOWE:

Piotrowski Paweł, Wojskowa Służba Wewnętrzna 1957–1989, „Biuletyn IPN” 2002, nr 6, s. 34–39, Piotrowski Paweł, Kufel i jego kompania. Tajni współpracownicy wojskowych służb specjalnych, „Biuletyn IPN” 2005, nr 3, s. 49–54.

Wolak Łukasz, Tajemnice pułkownika, „W Sieci Historii” 2018, nr 10/65 (październik), s. 50–52