Pierwszy spis zabytków w Królestwie Polskim powstał w 1830 r., na polecenie cara Rosji i króla Polski Mikołaja I („Opis Zabytków Starożytnych iako to: Zamków, Gmachów lub pomników Historycznych, godnych zachowania znajdujących się w Królestwie Polskiem porządkiem starszeństwa województw 1830”). Autor artykułu przytacza pismo, jakie w sprawie spisu skierował w 1827 r. do gen. artylerii Maurycego Haukego, kwatermistrza generalnego Wojska Polskiego, wcześniej m.in. komendanta Twierdzy Zamość, wielki książę Konstanty, polecający wyszukać „starożytności”, jak dawne zamki, twierdze i inne pomniki dawnych czasów, gdyż wolą cara było zakazanie burzenia takowych. Autor podaje, że w województwa lubelskiego w spisie znalazły się: miasto Czemierniki ze szczątkami zamku z ok. 1622 r., wieś Krupe z zamkiem z 1608 r., wieś Wojciechów z zamkiem i grobami arian, wieś Gardzienice ze szczątkami zamku Czarnieckich, miasto Kraśnik ze szczątkami murów z czasów jagiellońskich, miasto Kazimierz z ruinami zamku założonego przez Kazimierza Wielkiego; wieś Bochotnica z zamkiem wzniesionym za Kazimierza Wielkiego, wieś Dąbrownica ze szczątkami dawnego zamku z czasów zygmuntowskich. Na liście zabrakło Zamościa. Autor stawia tezę co do przyczyny: w tym czasie zakończono przebudowę zamojskiej twierdzy, dostosowano ją do nowych wymagań militarnych, a zabytkowe budowle przebudowano według wymagań wojska. Przytoczono obszerny fragment opisu Zamościa z 1816 r., autorstwa Juliusza Ursyna Niemcewicza.
Zasady cytowania