Na zapleczu frontów Armii Czerwonej. Sowieckie zbrodnie, represje i grabieże na ziemiach polskich w 1945 r. (na przykładzie wybranych miast)

Mirosław Golon

doi:10.56583/frp.2247

Data publikacji : 2022-12-30

Nr 17 (2022)

Na zapleczu frontów Armii Czerwonej. Sowieckie zbrodnie, represje i grabieże na ziemiach polskich w 1945 r. (na przykładzie wybranych miast)

Mirosław Golon

https://orcid.org/0000-0002-7443-2063

DOI: https://doi.org/10.56583/frp.2247

Abstrakt

Działania władz sowieckich na ziemiach polskich w 1945 r. przez kilkadziesiąt lat po wojnie były obiektem bardzo intensywnych działań propagandy komunistycznej. Celem było wykazanie głównie aspektu „wyzwolenia” przez Armię Czerwoną i tak jest także dziś, po prawie 80 latach w Federacji Rosyjskiej. Elementem tej propagandy była wielka akcja budowy komunistycznych obiektów, nazywanych pomnikami wdzięczności, które w większości zostały już w Polsce zdemontowane. Tymczasem rzeczywistość 1945 r. była dramatycznie odmienna od jakiegokolwiek wyzwolenia. Jedna okupacja została zastąpiona przez inną. Z politycznej perspektywy najistotniejsze było zniszczenie bezpośrednio przez władze sowieckie znacznej części struktur Polskiego Państwa Podziemnego, w tym najważniejszej jego części czyli Armii Krajowej. To w kierownictwo i kadrę polskiej konspiracji niepodległościowej uderzyły masowe represje z mordami i więzieniami, często w głębi Związku Sowieckiego. Poza tymi politycznie uwarunkowanymi represjami, ogromna część polskiej ludności cywilnej padła ofiarą różnorodnych szykan, rabunków, gwałtów, a niejednokrotnie zbrodni o kryminalnym charakterze, które na niespotykaną w dziejach wojen skalę popełniali żołnierze wielomilionowej Armii Czerwonej przemieszczającej się przez polskie ziemie.
Sowieckie władze wojskowe, policyjne i administracyjne, odegrały też ogromną rolę w powiększeniu i tak już nieprawdopodobnie wielkiej skali strat ekonomicznych Polski. Eksploatacja ziem polskich wiązała się nie tylko z masowym, rabunkowym wykorzystywaniem zasobów zajmowanych ziem dla wzmacniania potencjału walczącej armii, dla jej doposażenia, wyżywienia itd. Większość rabunków kierowano na wschód, dla wzmocnienia państwa Stalina. Spowodowało to bardzo duże pogłębienie i tak już znaczącego zubożenia ziem polskich w okresie II wojny światowej, a także zmniejszenie potencjału ekonomicznego ziem nowych, poniemieckich, które Polska zajęła w 1945 r. Na wybranych przykładach kilku ośrodków, m.in. Włocławka, Torunia i Grudziądza przedstawiono też szczegółowe uwagi dotyczącej eksploatacji polskich zasobów ekonomicznych przez sowieckie władze w 1945 r.

Słowa kluczowe:

Armia Krajowa, Polskie Państwo Podziemne, Armia Czerwona, NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych), Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, Północna Grupa Wojsk AC, pomniki „wdzięczności”, deportacje, łagry, przestępstwa, rekwizycje, represje komunistyczne, eksploatacja ekonomiczna, Józef Stalin, Iwan Sierow, August Fieldorf, Leopold Okulicki, Kazimierz Pużak, Stanisław Jankowski, Toruń, Grudziądz

Inne teksty tego samego autora

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Golon, M. (2022). Na zapleczu frontów Armii Czerwonej. Sowieckie zbrodnie, represje i grabieże na ziemiach polskich w 1945 r. (na przykładzie wybranych miast). Fides, Ratio Et Patria. Studia Toruńskie, (17), 43–74. https://doi.org/10.56583/frp.2247

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Archiwum Akt Nowych w Warszawie, zespoły:

– Biuro Odszkodowań Wojennych, sygnatury: 60; 164.

– Biuro Rewindykacji, sygnatury: 60; 110.

– Ministerstwo Przemysłu i Handlu, sygn. 89

– GO KERM i MP, sygn. 172

Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, zespoły:

– Urząd Wojewódzki Pomorski, sygnatury: 185, 589.

– Komitet Miejski Polskiej Partii Robotniczej w Grudziądzu, sygn. 2/IX/1

– Komitet Wojewódzki Polskiej Partii Robotniczej (dalej cyt. KW PPR) w Bydgoszczy, sygn. 1/V/11.

Obława augustowska. Lipiec 1945 r. Wybór źródeł, red. Jan Jerzy Milewski, Anna Pyżewska, Białystok 2010.

Oświadczenie Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej z 4 marca 2022 roku (m.in. na stronach internetowych Instytutu).

Proces szesnastu. Dokumenty NKWD, przedmowa, wybór dokumentów i ilustracji, indeks nazwisk W. Strzałkowski, nota edytorska, opracowanie dokumentów, noty biograficzne oskarżonych, przypisy i bibliografia A. Chmielarz i A. K. Kunert, Warszawa 1995.

Rok 1945. Województwo pomorskie. Sprawozdania pełnomocników rządu i wojewody, zestawili Eugeniusz Borodij, Janusz Kutta, red. nauk. Ryszard Kozłowski, wyd. NDAP, Warszawa 1997.

Ustawa z dnia 1 kwietnia 2016 roku o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki, Dz. U. 2016, poz. 744.

Bartoszewicz H., Polityka Związku Sowieckiego wobec państw Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1948, wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1999.

Beevor A., Berlin: upadek 1945, wyd. ‘Magnum’, Warszawa 2005.

Bellamy Ch., Wojna absolutna. Związek Sowiecki w II wojnie światowej, Warszawa 2010.

Burakowski A., Gubrynowicz A., Ukielski P., 1989 – Jesień Narodów, wyd. Collegium Civitas, wyd. Trio i ISP PAN, Warszawa 2009.

Czarna księga komunizmu: zbrodnie, terror, prześladowania, autorzy: Stephane Courtois i inni, wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.

Czarnecka D., ‘MONUMENTS IN GRATITUDE” TO THE RED ARMY IN COMMUNISM AND

POSTCOMMUNISM POLAND, (L’Harmattan), PARIS 2021.

Czarnecka D., „Pomniki wdzięczności” Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej, Warszawa 2015.

Dębski S., Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939-1941, wyd. PISM, Warszawa 2003.

Dubicki T., Pierwszy rok wolności. Przejmowanie i uruchamianie przemysłu na Pomorzu, Ziemi Gdańskiej, Warmii i Mazurach, wyd. PWN, Warszawa 1985.

Duraczyński E., Generał Iwanow zaprasza. Przywódcy podziemnego państwa polskiego przed sądem moskiewskim, Warszawa 1989.

Duraczyński E., Stalin, Twórca i dyktator supermocarstwa, wyd. Akademia Humanistyczna im. Al. Gieysztora, Pułtusk – Warszawa 2012.

Filip K., Wojska sowieckie w Sopocie w 1945 roku, w: Armia Czerwona/Radziecka w Polsce w latach 1944-1993. Studia i szkice, red. K. Filip i M. Golon, Borne-Sulinowo – Bydgoszcz – Gdańsk 2014, s. 64-112

Czerwiński D., Wojska sowieckie w powiecie gdańskim 1945-1947, w: Armia Czerwona/Radziecka w Polsce w latach 1944-1993. Studia i szkice, red. K. Filip i M. Golon, Borne-Sulinowo – Bydgoszcz – Gdańsk 2014.

Golon M., Historia Elbląga, tom V (1945-1975), Część 1. Historia polityczna i gospodarka Elbląga, Wyd. „Marpress”, Gdańsk 2006.

Golon M., Polityka radzieckich władz na Kujawach i Pomorzu w 1945 roku. Aspekty społeczno-ekonomiczne, [w:] Rok 1945 na Kujawach i Pomorzu: koniec wojny – początek nowej rzeczywistości, pod red. Zdzisława Biegańskiego i Zbigniewa Karpusa, Bydgoszcz 2006 (druk 2007), (Prace Komisji Historii, Historia t. XIX, wyd. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe), s. 61-93.

Golon M., Północna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej w Polsce w latach 1945-1956. Okupant w roli sojusznika, „Czasy Nowożytne”, t. VI, Toruń 1999, s. 37-115.

Golon M., Symbole wdzięczności czy uległości? Pomniki wdzięczności Armii Czerwonej - przyczynek do dziejów propagandy komunistycznej w Polsce po II wojnie światowej, [w:] Polska i jej wschodni sąsiedzi. Księga pamiątkowa Prof. S. Alexandrowicza, pod red. Z. Karpusa, D. Michaluk i T. Kempy, Toruń 1996, s. 601-618.

Golon M., Powstanie pomnika wdzięczności Armii Czerwonej w Toruniu w 1946 r., „Rocznik Toruński”, t. 30, 2003, s. 161-181.

Gontarczyk P., Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941-1944, wyd. Fronda, Warszawa 2003.

Gross R., Przemiany gospodarcze wsi na Warmii i Mazurach w latach 1945-1956, Olsztyn 2019. DOI: https://doi.org/10.31648/ep.2441

Haszyńska S., Działalność Wojsk Wewnętrznych NKWD wobec podziemia antykomunistycznego w Wielkopolsce w latach 1945-1946, w: Wrogowie, sojusznicy, towarzysze broni. Polsko-rosyjskie stosunki wojskowe w pierwszej połowie XX wieku, pod red. J. Wojtkowiaka, Poznań 2013.

Heydecker Joe J., Johannes Leeb, Proces w Norymberdze, wyd. Świat Książki, Warszawa 2006.

Holzer J., Europa zimnej wojny, wyd. ‘Znak’ i wyd. ISP PAN, Warszawa 2012.

Katyń. Dokumenty ludobójstwa. Dokumenty i materiały przekazane Polsce 14 października 1992 r., wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1992.

Kondusza W., Mała Moskwa. Rzecz o radzieckiej dzielnicy, Legnica 2015.

Kozłowski R., Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, pod red. Mieczysława Wojciechowskiego, wyd. Urząd Miasta, Nowe Miasto Lubawskie 1992.

Kozłowski R., Przeobrażenia społeczno-polityczne w województwie pomorskim (1945-1948),Wyd. UMK, Toruń 1976.

Krogulski M. L., Okupacja w imię sojuszu. Armia Radziecka w Polsce 1944-1956, Warszawa 2000.

Krogulski M. L., Okupacja w imię sojuszu. Armia Radziecka w Polsce 1956-1993, wyd. von borowiecky, Warszawa 2001.

Kuras Z., Sto lat. „Agromet-Unia” (1882-1982), Grudziądz 1982, s. 134.

Laar M., Wojna w lesie. Walka Estończyków o przetrwanie 1944-1945, Kraków 2008.

Łuczak Cz., Polska i Polacy w II wojnie światowej, wyd. UAM, Poznań 1993.

Лурье В. М., В. Я. Кочик, ГРУ. Дела и люди, Moskwa 2003.

Maciejowska A., Przerwane życiorysy – Obława Augustowska, lipiec 1945 r., Białystok 2010.

Mackiewicz J., Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary, zebrał i opracował Jacek Trznadel, wyd. Polska Fundacja Katyńska oraz wyd. „Antyk” Marcin Dybowski, Warszawa 1997.

Marciniak W., Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, wyd. ARCANA, Kraków 2004.

Materski W., Dyplomacja Polski „lubelskiej”: lipiec 1944 – marzec 1947, wyd. ISP PAN, wyd. „Rytm”, Warszawa 2007.

Materski W., Od cara do „cara”. Studium rosyjskiej polityki historycznej, wyd. ISP PAN, Warszawa 2017

Miotła Stalina. Polska północno-wschodnia i jej pogranicze w czasie obławy augustowskiej w 1945 roku, red. Łukasz Adamski, Grzegorz Hryciuk, Grzegorz Motyka, wyd. Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, Warszawa 2019.

Motyka G., Na białych Polaków obława. Wojska NKWD w walce z polskim podziemiem 1944-1953, Wyd. Literackie, Kraków 2014.

Motyka G., Rafał Wnuk, Tomasz Stryjek, Adam F. Baran, Wojna po wojnie. Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1953, wyd. ISP PAN, Muzeum II Wojny Światowej, Scholar, Gdańsk - Warszawa 2012.

Musiał B., Wojna Stalina, 1939-1945: grabież, terror, demontaże, Poznań 2012.

Pająk J. Z., O rząd i armię, Centralny Komitet Narodowy (1915-1917), Kielce 2003.

Pawluczuk K., Polowanie na mieszkańców. Sowieckie zbrodnie w Miechowicach, portal Przystanek Historia IPN, zapis z lutego 2023.

Pieczyński M., Jak nas piszą cyrylicą. Polski pan, okupant i faszysta z oknem na Zachód. Białorusini, Rosjanie i Ukraińcy o Polakach, wyd. Fronda, Warszawa 2018.

Pietrow Nikita, Psy Stalina, wyd. Demart, Warszawa 2011.

Pietrow N., Stalinowski kat Polski Iwan Sierow, wyd. Demart, Warszawa 2013.

Pipes R., Rewolucja rosyjska, wyd. PWN, Warszawa 1994.

Polska 1939-1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, pod red. W. Materskiego i T. Szaroty, wyd. IPN, Warszawa 2009.

Pużak Kazimierz, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXIX/3, zeszyt 122, wyd. Ossolineum 1986 (wersja elektroniczna).

Raport o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej 1939-1945, Warszawa 1.09.2022, materiał dostępny także w języku angielskim i upubliczniony w otwartym internecie, m.in. na stronach internetowych ISW.

Seaton A., Wojna totalna. Wehrmacht przeciw Armii Czerwonej 1941-1945, Kraków 2010 (Suplement, opr. A. Wingert, także Kraków 2010).

Service R., Towarzysze. Komunizm od początku do upadku. Historia zbrodniczej ideologii, Kraków 2008.

Skrzypek A., Mechanizmy autonomii. Stosunki polsko-radzieckie 1956-1965, wyd. Wyższej Szkoły im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk-Warszawa 2005.

Skrzypek A., Mechanizmy uzależnienie. Stosunki polsko-radzieckie 1944-1957, wyd. Wyższej Szkoły Humanistycznej im. A. Gieysztora w Pułtusku, Pułtusk 2002.

Sowa A. L., Historia polityczna Polski 1944-1991, Wyd. Literackie, Kraków 2011.

Stańczyk H., Od Sandomierza do Raciborza, wyd. NERITON i Wojskowy Instytut Historyczny MON, Warszawa 1998.

Sztama P., Generał August Emil Fieldorf. Biografia wojskowa, wyd. Tetragon, Warszawa 2016.

Tarka K., Jeden z wyklętych. Generał Aleksander Krzyżanowski „Wilk”. Komendant Okręgu Wileńskiego ZWZ-AK, wyd. Rytm, Warszawa 2000.

Techman R., Armia radziecka w gospodarce morskiej Pomorza Zachodniego w latach 1945-1956, Poznań 2003.

Techman R., Armia radziecka w gospodarce morskiej Pomorza Zachodniego w latach 1945- 1956, wyd. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2003

Węgrzyn D., Księga aresztowanych, internowanych i deportowanych z Górnego Śląska do ZSRR w 1945 roku, tom 1, A-J, Katowice – Warszawa 2021.

Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, pod red. Andrzeja Ajnenkiela, wyd. Rytm, Warszawa 2001.

Zaremba M., Wielka trwoga. Polska 1944-1947. Ludowa reakcja na kryzys, wyd. Instytutu Studiów Politycznych PAN oraz „Znak”, Warszawa – Kraków 2012.

Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa, pod red. Sławomira Kalbarczyka, Warszawa 2010.

Zemła M., Zbrodnia Katyńska w świetle prac Kongresu Stanów Zjednoczonych Ameryki (1951-1952), IPN, Warszawa 2020.

Жуков Ю. Н., Тайны Кремля. Сталин, Молотов, Берия, Маленков, Moskwa 2000, s. 338-339; a także jedną z pierwszych publikacji naukowych na ten temat wydanych oficjalnie w Polsce: E. Duraczyński, Generał Iwanow zaprasza. Przywódcy podziemnego państwa polskiego przed sądem moskiewskim, Warszawa 1989.

„Gazeta Olsztyńska”, 12.03.2022, artykuł: Ministerstwo Kultury: zapłacimy za przeniesienie „szubienic”, https://gazetaolsztynska.pl/814134,Ministerstwo-Kultury-zaplacimy-za-przeniesienie-szubienic.html [dostęp: 20.12.2022].

Łomanowski A., 300 dni wojny Putina. Od trzydniowego rosyjskiego blitzkriegu do beznadziejnych walk pozycyjnych, „Rzeczpospolita” 20.12.2022 r. (wersja elektroniczna). https://www.rp.pl/konflikty-zbrojne/art37645081-300-dni-wojny-putina-od-trzydniowego-rosyjskiego-blitzkriegu-do-beznadziejnych-walk [dostęp: 22.12.2022].

Portal internetowy tvp.info z 19.04.2022, artykuł: Lista pomników do zburzenia. Prezes IPN podał ich liczbę. https://www.tvp.info/59709218/prezes-ipn-w-polsce-istnieje-okolo-60-pomnikow-ktore-nalezy-zburzyc [dostęp: 22.12.2022].

Portal internetowy: polsatnews.pl, artykuł: Likwidacja pomników wdzięczności Armii Radzieckiej. W czterech miejscach jednocześnie, 27.10.2022 https://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2022-10-27/likwidacja-pomnikow-wdziecznosci-armii-radzieckiej-w-czterech-miejscach-jednoczesnie/ [dostęp: 20.12.2022].

Radioszczecin.pl, portal internetowy, 20.11.2017, artykuł: Szczecin bez Pomnika Wdzięczności. Ile miasto zapłaci za demontaż? https://radioszczecin.pl/1,362899 [dostęp: 23.12.2022].

Mirosław Golon

wydawnictwo@aksim.edu.pl
https://orcid.org/0000-0002-7443-2063

Afiliacja:

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Polska

Biogram

Mirosław Golon – profesor zwyczajny, pracownik Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu . Autor ponad 190 prac naukowych z historii powszechnej i Polski XX w. Od 2006 r. związany z Instytutem Pamięci Narodowej, w l. 2006-2022 dyrektor Oddziału IPN w Gdańsku. Od kilkudziesięciu lat aktywny społecznie i naukowo, m.in. Towarzystwie Naukowym w Toruniu oraz w Polskim Towarzystwie Historycznym. w l.2018-2022 członek Rady Muzeum II Wojny Światowej; w l. 2018-2022 Przewodniczący Rady Muzeum Pogranicza w Działdowie; od ponad 10 lat członek Rady Fundacji Generał Zawackiej w Toruniu. Kilkukrotnie odznaczony, m.in. Złotym Medalem za Długoletnią Służbę, Złotym Krzyżem Zasługi (2010) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2021), a także licznymi wyróżnieniami organizacji społecznych.