Abstrakt

Kluczem do poznania Aleksandra Jełowickiego są teksty źródłowe wybrane spośród dokumentów osobistych prezentowanej postaci. Zastosowano metodę specjalistycznego odczytywania dokumentów – tekstów intymnych oraz metody filologiczne (spojrzenie na autora jako twórcę-rekonstruktora świata przedstawionego, narratora i bohatera; konteksty biograficzne, historyczne, osobiste itp.). Jełowicki był przygotowywany do aktywnego życia w świecie, który wybierze i który zostanie mu „przeznaczony”. Dorastał do epoki wielkich zmian jako człowiek uczący się i korzystający z najnowszych osiągnięć cywilizacyjnych Wychowywał się w poważanej i zamożnej rodzinie, w duchu głębokiego patriotyzmu i postaw obywatelskich; nawyki intelektualne wyrabiał w szkołach w Winnicy; zdobył wykształcenie filozoficzne; odebrał także wykształcenie kulturalne „światowca” (podróże, opera, nauka języków obcych, wartość języka ojczystego, bogate życie towarzyskie, aktywność obywatelska, w tym udział w powstaniu listopadowym itp.). Żywiołem Jełowickiego byli ludzie – w Moich wspomnieniach wymienia około 600 osób. Ideowo i duchowo bliscy byli jemu: Kazimierz Brodziński, Maurycy Mochnacki, Cyprian Kamil Norwid; wydawca Adama Mickiewicza; portrecista „ostatnich” z mijającej epoki. Wierzył, że od decyzji i konsekwencji w działaniu jednego człowieka mogą zależeć wielkie rzeczy (przykład Tadeusza Czackiego, założyciela Liceum Krzemienieckiego). Jełowicki był człowiekiem przestrzeni, który myśli i widzi przestrzennie. Zdobywanie szczytów górskich uczyło go budowania dalekosiężnych wizji, dostrzegania perspektyw i niebezpieczeństw w zadaniach. Wszędzie widział doskonałość Boga i Jego pomoc, na którą człowiek musi być jednak przygotowany. Głównym celem jego kapłaństwa było ratowanie grzeszników, zwłaszcza inteligentów (spowiadał Fryderyka Chopina przed śmiercią i pomógł w nawróceniu), oraz podążanie „najpewniejszą drogą  służenia Ojczyźnie w czasach jej utrapienia i niedoli” (w 1843 roku przystąpił do zmartwychwstańców). Był kaznodzieją i organizatorem ośrodków kultury i edukacji w Paryżu i Rzymie; angażował się w popularyzację myśli zmartwychwstańczej i współtworzył koncepcję oddziaływania zgromadzenia na środowiska emigracji polskiej popowstaniowej w różnych częściach świata.