Diacy-nauczyciele w szkołach parafialnych unickiej (greckokatolickiej) diecezji przemyskiej w XVIII i XIX w. Portret zbiorowy

Roman Pelczar

doi:10.36578/BP.2022.07.11

Published : 2022-12-19

Vol. 7 No. 1 (2022)

Psalters-teachers in parish schools of the Uniate (Greek Catholic) diocese of Przemyśl in the 18th and 19th centuries. Group portrait

Roman Pelczar

https://orcid.org/0000-0002-0612-0009

DOI: https://doi.org/10.36578/BP.2022.07.11

Abstract

Psalters-teachers appeared in parish schools of the Greek Catholic diocese of Przemyśl at the beginning of its existence at the end of the 17th century. In the 18th century, the parish priests stopped employing professional teachers to teach in these schools. Large numbers of them were replaced by psalters, who (especially in rural parishes: small and poor) were the only church workers. From then on, for about 200 years, most of these people (apart from working in the church) were also involved in teaching children from the parish area. During the partitions, this practice was confirmed by the Austrian Education Act of 1805, in which it was ordered that the position of a folk teacher should be combined with the duties of an organist or psalter. The act sanctioned the previously common practice of employing psalters to teach in schools. Church authorities appointed persons with appropriate intellectual and moral qualities, as well as pedagogical skills, to the positions of psalter-teachers. These were usually members of the families of people associated with the Orthodox Church. These people (in relation to the rest of the local population) had a privileged social position because they cooperated with local priests, and were representatives of the Orthodox Church. Besides, they could read and write, which was a rare skill at the time (especially in villages). Since the psalter-teachers belonged to the group of church workers, they had to perform a number of different activities for the temple, priests and believers. All these jobs made their school work difficult. Nevertheless, it was not until the 1870s that psalter-teachers in folk schools were replaced by lay teachers.

Keywords:

Uniate (Greek Catholic), Przemyśl diocese, Uniate (Greek Catholic) parish schools in the 18th and 19th centuries, teachers of Uniate (Greek Catholic) parish schools in the 18th and 19th centuries, deacons in the Uniate (Greek Catholic) Church, Galicia

Most read articles by the same author(s)

Details

References

Statistics

Authors

Download files

PDF (Język Polski)

Citation rules

Pelczar, R. (2022). Psalters-teachers in parish schools of the Uniate (Greek Catholic) diocese of Przemyśl in the 18th and 19th centuries. Group portrait. Biografistyka Pedagogiczna [Biographical Studies in Education], 7(1), 235–262. https://doi.org/10.36578/BP.2022.07.11

Altmetric indicators

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

References

Źródła archiwalne

Archiwum Archidiecezjalne w Przemyślu:

sygn. 195 – Lustracja generalna m. Radymna cum attinentis do biskupstwa przemyskiego należących A.D. 1746 rozpoczęta.

Archiwum Państwowe w Przemyślu:

Zespół 142 – Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego:

sygn. 17 – Akta wizytacji dekanatu mościskiego i części przemyskiego 1769.

sygn. 22 – Wizyty cerkwi dekanatu drohobyckiego z 1764.

sygn. 23 – Wizytacje dekanatu drohobyckiego 1743, 1760, 1761.

sygn. 29 – Wizytacje dekanatu krośnieńskiego 1742–1775.

sygn. 32 – Wizytacje dekanatu lubaczowskiego 1743.

sygn. 48 – Wizytacje dekanatu sanockiego 1744, 1754.

sygn. 49 – Wizytacja dekanatu skolskiego z 1743.

sygn. 51 – Wizytacja dekanatu starosamborskiego z 1744.

sygn. 56 – Acta visitationis ecclesiarum in decanatu Wysoczanensi 1777.

sygn. 299 – Acta decanatum Kańczugensem... 1817.

sygn. 303 – Visitatio canonica decanatus Lesko 1817.

sygn. 371 – Visitatio canonica decanatus jaroslaviensis 1824.

sygn. 373 – Visitatio canonica decanatus javoroviensis 1822.

sygn. 374 – Visitatio canonica decanatus javoroviensis 1823.

sygn. 398 – Sprawy szkolne 1837–1846.

sygn. 405 – Visitatio canonica decanatus Drohobycz 1843.

sygn. 3548 – Wizytacje dekanalne dekanatu Dukla 1835, 1839.

sygn. 3549 – Visitatio decanalis decanatus jaroslaviensis 1822.

sygn. 3550 – Visitatio decanalis decanatus javoroviensis 1830.

sygn. 3557 – Wizytacje dekanalne dekanatu sanockiego 1836.

sygn. 8733 – Akta szkół dekanatu mokrzańskiego 1821–1869.

sygn. 8742 – Akta szkół dekanatu pruchnickiego 1817–1866.

sygn. 8745 – Akta szkół dekanatu sanockiego 1817–1866.

sygn. 8757 – Akta szkół dekanatu żukotyńskiego 1817–1869.

sygn. 2 Supl. – Protokoły czynności sądu biskupiego 1698–1702.

sygn. 3 Supl. – Protokoły czynności sądu duchownego biskupiego 1702–1705.

sygn. 8 Supl. – Protokół dekretów ferowanych... 1717–1720.

sygn. 9 Supl. – Protocollon causarum 1724–1727.

sygn. 10 Supl. – Akta biskupie 1728–1732.

sygn. 11 Supl. – Protocollon decretorum suspicus 1732–1740.

sygn. 13 Supl. – Acta Curiae Episcopalis Premisliensis 1740–1751.

sygn. 19 Supl. – Acta Officialatus Consistorii Generalis... 1763–1768.

sygn. 20 Supl. – Acta consistorii Generalis... 1768–1771.

Źródła drukowane

Materijali do istoriji narodn'ogo škil'nictva v Galičinji v rr. 1803–1821, opr. I. Levic'kij, w: Materijali do kul'turnoji istoriji Galic'koji Rusi XVIII i XIX viku, red. I. Franko, L'vov 1902, s. 145–173.

Šematyzm učilišč narodnych i ich učitelei pod upravytelstvom Konsistorii peremyskoi ruskoi na rok 1851, Przemyśl 1851.

Šematyzm narodnych učilišč i učitelskich lic pod upravytelstvom Konsistorii peremyskoi ruskoi na rok 1853, Przemyśl 1853.

Načertanie narodnych učilišč i učitelskich lic pod upravitelstvom ruskoi peremyskoi konsistorii na god 1858, Przemyśl 1858.

Načertane narodnych učilišč i učitelskich lic pod pravlenem ruskoi peremyšlskoi konsistorii na god 1861, Przemyśl 1861.

Šematism škol narodnych upravljaemych ruskoju konsistorieju peremyskoju na god 1865, Peremyšl 1865, Przemyśl 1865.

Try synody peremyski i eparchijalni postanowi Waliawski w 17.–19. st., opr. H. Lakota, Peremiśl 1939.

Opracowania

Adamczyk M., Szkolnictwo ludowe w greckokatolickiej diecezji przemyskiej w latach 1772–1867, w: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3, red. S. Stępień, Przemyśl 1996, s. 127–163.

Bieńkowski L., Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce, w: Kościół w Polsce, t. 2: Wieki XVI–XVIII, red. J. Kłoczowski, Kraków 1969, s. 781–1049.

Chachaj J., Stan unickiego szkolnictwa parafialnego na terenie Korony w XVIII wieku w świetle akt wizytacji, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 80 (2003) s. 29–47. DOI: https://doi.org/10.31743/abmk.9447

Felczyński Z., Z dziejów życia muzycznego Przemyśla, „Rocznik Przemyski”, 13–14 (1970) s. 471–515.

Felczyński Z., Rozwój kulturalny Przemyśla 1772–1918, w: Tysiąc lat Przemyśla. Zarys historyczny, t. 2, red. F. Persowski, A. Kunysz, J. Olszak, Warszawa–Kraków 1974, s. 149–184.

Isajewicz J., Bractwa cerkiewne w diecezjach przemyskich obrządku wschodniego w XVI–XVIII wieku, w: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3, red. S. Stępień, Przemyśl 1996, s. 63–73.

Krukowski J.. Szkolnictwo w kluczu muszyńskim w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”. Prace Historyczne, 12 (1987) z. 109, s. 159–173.

Kumor B., Szkolnictwo w Sądecczyźnie w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Sądecki”, 8 (1967) s. 335–368.

Łakota H., Dvi prestol’ni cerkwi peremis’ki, Peremiśl 1937.

Majorek C., Galicyjskie szkolnictwo pedagogiczne w latach 1775–1871, „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, 10 (1967) z. 3, s. 364–389.

Nabywaniec S., Diecezja przemyska greckokatolicka w latach 1772–1795, „Premislia Christiana”, 5 (1992/1993) s. 9–292.

Pelczar M., Lorens A., Sześćset lat doli i niedoli Krościenka Wyżnego i Iskrzyni 1350–1950, Krosno [1997].

Pelczar R., Rola duchowieństwa w rozwoju szkolnictwa parafialnego na pograniczu polsko-ruskim (ukraińskim) w Galicji w latach 1772–1869, w: Z dziejów regionów Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w., red. M. Stolarczyk, J. Kuzicki, P. Grata, Rzeszów 2008, s. 285–305.

Pelczar R., Rzymskokatolickie szkoły trywialne w Galicji w latach 1774–1875, Lublin 2014.

Pelczar R., Szkolnictwo parafialne w ziemi przemyskiej i sanockiej (XIV–XVIII w.), Warszawa 1998.

Pelczar R., Szkoły parafialne na pograniczu polsko-ruskim (ukraińskim) w Galicji w latach 1772–1869, Lublin 2009.

Persowski F., Kartki z dziejów szkolnictwa w Galicji w I połowie XIX w. (głównie z terenu województwa rzeszowskiego), „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Rzeszowie”, Nauki Pedagogiczne, z. 4 (1967) s. 387–415.

Persowski F., Przemyśl pod rządami austriackimi 1772–1918, w: Tysiąc lat Przemyśla. Zarys historyczny, t. 2, red. F. Persowski, A. Kunysz, J. Olszak, Warszawa–Kraków 1974, s. 10–147.

Podgórska E., Sytuacja szkolnictwa i oświaty w zaborze austriackim. Szkolnictwo elementarne, w: Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej, red. S. Michalski, t. 1, Warszawa 1982, s. 248–268.

Półćwiartek J., Z badań nad rolą gospodarczo-społeczną plebanii na wsi pańszczyźnianej ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI–XIX wieku, Rzeszów 1974.

Rzemieniuk F., Unickie szkoły początkowe w Galicji w latach 1805–1914, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, 33 (1990) s. 107–149.

Rzemieniuk F., Unickie szkoły parafialne w Królestwie Polskim w latach 1840–1864, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, 28 (1985) s. 167–202.

Wójtowicz-Huber B., „Ojcowie narodu”. Duchowieństwo greckokatolickie w ruchu narodowym Rusinów galicyjskich (1867–1918), Warszawa 2008. DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323531999

Zabrowarny S., Dzieło biskupa Jana Śnigurskiego, w: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3, red. S. Stępień, Przemyśl 1996, s. 165–174.

Żełechiwśkyj J., Ivan Śnichurskyj, jego żyzń i dijatelnost w Hałyckoj Rusy, Lwiw 1894.